main

Verklarende woordenlijst

Abdij	klooster

Abt, abdis	mannelijk/vrouwelijk hoofd van een klooster

Adel	een maatschappelijke stand waaraan een bepaald aanzien en bepaalde voorrechten zijn verbonden en die veelal bij de geboorte is verkregen

Allodiaal bezit	vrij, eigen bezit, op geen enkele manier afhankelijk van een andere heer of eigenaar

Ambt	de benaming voor de onderverdeling van een plattelandsgebied

Ambtman	hoogste ambtenaar die in een district belast is met de rechtspraak, het bestuur en de defensie

Ambtsjonker	jonker verbonden aan het ambtsgerecht

Assessor	soort wethouder

Baljuw	landvoogd, landdrost, ambtenaar, door de landsheer met de rechtspraak in een zekere streek belast rechter in het algemeen; in heerlijkheden met hoger, middelbaar en lager gerecht was een baljuw de rechtstreekse vertegenwoordiger van de heer, ook die over het halsrecht en de straffen van de misdaden aangesteld is

Bannerheer	hoge edelman, heer van een aanzienlijke heerlijkheid, met bijzondere rechten en privileges

Beeldenstormer	iemand die traditionele opvattingen en gebruiken aanvalt; vurig tegenstander van beelden in de kerken

Belenen	in het feodale leenstelsel kon de leenheer iemand met een leen begiftigen (belenen); voorbeeld: de hertog van Gelre kon Baron Van Scherpenzeel een bepaald recht, landerijen of andere onroerende goederen in eigendom geven

Begeven van beneficies	het recht om een persoon (pastoor/predikant) in een ambt te benoemen

Bijvang	de gehele, meestal afgesloten omvang van zijn huis of erf

Blote eigendom	wel eigenaar maar geen recht om gebruik te mogen maken van het pand of de opbrengst daarvan

Burgerwacht	een uit gewone burgers samengestelde groep die (al dan niet met instemming van de overheid en al dan niet gewapend) de orde handhaaft

Carolus gulden	goudstuk met de beeltenis van Karel de Vijfde, vanaf 1521 betaalmiddel, later ook in zilver uitgevoerd; 20 stuiver = 1 Carolus gulden

Cavalerie	cavalerie, ruiterij of ruitervolk/paardenvolk is van oudsher de naam voor de militaire eenheid die zich te paard voortbewoog en te paard vocht; dit in tegenstelling tot de infanterie die te voet vecht en zich te voet verplaatst

Cedulle	schuldbrief, handschrift

Cijns	belasting, rente

Collatie	het recht om een kerkelijk ambt te vergeven

Compareerden	verschijnen voor een schepen, notaris of rechter

Confessie	bekentenis

Confiscatierecht	het recht om goederen na het overlijden van een bastaardkind, dat woonde binnen de grenzen van de heerlijkheid, op te eisen als eigendom

Connectie	relatie, verbinding met

Corweide	verrichten van arbeid ten dienste van de heer of vrouwe van de heerlijkheid

Costumen	gewoonten, gewoonterecht

Cum annexis	met bijbehoren, met wat er bij hoort

Dagelijks gericht	de heer van Dreumel had het recht lichte vergrijpen te beoordelen en eventueel te bestraffen

Dijkgraaf	voorzitter van een heemraad of diens vervanger

Dispensatie	ontheffen van een voorschrift

Dragonder	de dragonder is een tussenvorm tussen cavalerie en de infanterie (vecht te voet, verplaatst zich te paard)

Douairière	adellijke weduwe

Drost	ambtenaar die belast was met het toezicht op de justitie en het terugdringen van misdrijven die niet onder de gewone rechtspraak valt

Edelman	een persoon die tot de adel behoort

Erfscheiding	verdeling van een nalatenschap

Freule	aanspreekvorm voor een ongetrouwde vrouw van adel

Garnizoen	een militaire term voor een aantal soldaten dat op een specifieke plaats is gestationeerd; oorspronkelijk om die plaats te bewaken, maar tegenwoordig ook vaak met die plaats als thuisbasis

Geadmitteerd	toegelaten, officieel ingeschreven en toegelaten

Gemak	een toilet, aan de buitenzijde van het huis; ook middeleeuwse kastelen waren voorzien van een gemak dat in een uitbouw van de kasteelmuur was gemaakt en waarbij ieders ontlasting direct in de gracht viel

Gotisch schrift	het hoekige, opgesierde monnikenschrift dat in de latere middeleeuwen in gebruik kwam

Goud gulden	munt 17e-20e eeuw, gelijk aan 28 stuivers

Gouverneur	voogd, landvoogd, stadsvoogd, bewindsman

Grondcijnzen	het recht om belasting te heffen op het gebruik van gronden

Groot	munteenheid tussen 1200 en 1500 met een waarde van een 1/2 stuiver

Gruitgeld	het recht een bepaald bedrag te heffen op gruit (samenstelling van rozemarijn en gagel)

Halfzuster	vrouwelijk persoon die met een ander vrouwelijk persoon of met een mannelijk persoon één van de ouders gemeen heeft

Halsrecht	voltrekking van de doodstraf

Havezate	ridderhofstede onder andere in Drenthe en Overijssel

Heemraad	lid van een dijk- of polderbestuur

Heerlijkheid	als een leenman zelf leenheer werd dan noemde hij zijn bezit een heerlijkheid (letterlijk gebied van een heer)

Heraldische beschrijving	wapenkundige beschrijving

Hoofdeling	hoofdeling was geen adellijke titel, maar betekende "belangrijk persoon"; in de loop van de geschiedenis werden hoofdelingen invloedrijke personen en families die veel land bezaten en bestuurlijke en juridische macht uitoefenden

Hopgeld	het recht een bepaald bedrag te heffen op hop (allemaal grondstoffen voor het brouwen van bier)

Houtschat	het recht om een vergoeding te heffen op gebruik van hout


Hulder	wettelijke vertegenwoordiger, die namens een minderjarige of een vrouw beleend wordt met een leengoed

Instrumentum	akte

Jonggraaf	jonge graaf, opvolger in een graafschap

Jonker	aanduiding van een (meestal lagere) edelman

Jurisdictie	rechtspraak / rechtsmacht

Kanton	bestuurseenheid, vormt meestal de bestuurslaag boven die van gemeenten

Kanunnik	geestelijke, monnik die deel uit maakt van een kapittel en verbonden is aan een kathedralenkerk

Kaperbrief	brief die door de overheid of koning werd geschreven, waarmee een schip dat die brieven aan boord had het recht werd gegeven om schepen van vijandelijke mogendheden aan te vallen en leeg te roven; de kapitein die een dergelijke brief had verworven (en ook wel zijn schip) werd een kaper genoemd

Kapittel	Een kapittel is een bestuurscollege; meestal betreft het een kerkelijk college, bestaande uit katholieke priesters, verbonden aan een kathedraal of kapittelkerk; de leden ervan heten kanunniken. (Dreumel werd eeuwenlang bestuurd door het kapittel van Xanten)

Karspel	(ook: kerspel, kerspil, carspel of carspil) is de middeleeuwse benaming voor een kerkgemeente, een parochie of een onderdeel daarvan

Kerkmeester	persoon belast met het beheren van de roerende goederen van de kerk

Kerkvoogd	kerkmeester

Ketter	iemand die in zijn geloof afwijkt van de officiële leer

Keurmede	het recht op het beste stuk uit de erfenis van een horige op te eisen

Konvooi	groep van bij elkaar horende voertuigen of schepen die achter elkaar rijden of varen

Klerikaal	de geestelijke stand betreffend

Kwartieren	a. met kwartieren worden een aantal generaties voorouders bedoeld, waarmee een bepaalde status binnen de adel kon worden aangeduid.
	b. een van de vier samenstellende delen van het hertogdom Gelre en het graafschap Zutphen; binnen Gelre zijn er de kwartieren van Nijmegen, Roermond (ook Over-kwartier geheten), Zutphen en Arnhem (ook wel Veluwe genoemd)

Landadel	de op het platteland wonende adel met grondbezit

Landdag	vergadering van de Staten van het hertogdom, samengesteld uit de Staten van de kwartieren; de staten bestonden uit bannerheren, ridderschappen en steden; tijdens een landdag kwamen de vertegenwoordigers bijeen om de landsheer te adviseren over zijn politiek

Landrecht	het landrecht was een soortgelijk recht als het stadsrecht en kon gelden voor een relatief klein gebied, voor een gewest of voor een geheel land; als een plaats geen stadsrechten bezat, dan gold het landrecht van het gebied waarin deze lag

Landschap	een regio; een gewest

Landvoogd	iemand die vroeger namens een vorst het land bestuurde

Leenheer	hij die aan een lagere een leen in bezit (te leen) geeft, zoals beschreven in een leenverhouding

Leenman	iemand die in het bezit was van een leen en zorg draagt voor de uitvoering van de beschreven leenverhouding

Leenroerig	een leen bleef in het bezit van een leenheer, “leenroerig”, maar de rechten op het leen van de leenman konden vaak overgedragen worden bij vererving door het leen te “verheffen”

Legataris	erfdeler

Maarschalk	krijgsman, maar ook een paardenknecht

Malcanderen	tegenover staand(e), overleggen, ook: met elkaar

Manschap	het leenman zijn; leenman is iemand die een goed in leen had

Mitsgaders	alsook, bovendien

Moei	tante, nicht en stiefmoeder

Molenrecht	het recht om een molen op te richten en die te verpachten

Momber	voogd over onmondigen

Morgen	oude oppervlaktemaat. Met een morgen wordt een gebied aangeduid dat in een ochtend kon worden geploegd; een morgen is meestal iets minder dan een hectare groot; de precieze grootte is echter streekgebonden; in het Land van Maas en Waal hanteerde men de Rijnlandse morgen; dat is ongeveer 8516 vierkante meter (denk aan zwembad "De Zeven Morgen")

Ordinaris	rechterlijke magistraat

Ordonnantie	bevel, reglement

Oude oppervlaktematen	1 morgen = 6 hont = 600 roeden (Rijnland) 1 hont = ca.1419 m²1 roede = 14 m²

Overgifte	gerechtelijke opdracht van een onroerend goed

Page	jongen die eertijds in dienst was van een ridder of een adellijk persoon, die overigens vaak zelf van hogere afkomst was en door zijn meester opgeleid werd voor zijn latere hogere positie; dienaar van een ridder

Privilege	een bijzonder recht voor een bepaalde groep of personen

Reaal	een historische muntsoort, waarvan het soort metaal en het gewicht van land tot land en periode tot periode kon verschillen; de naam is van het Latijn regalis, "koninklijke", afgeleid

Recht van collatie	het recht om een kerkelijk ambt te vergeven

Recht van de grote en smalle tienden	het recht om tiendbelasting te heffen; deze belasting bestaat uit een tiende deel van de oogst, het bezit aan vee, enzovoorts

Recht van justitie	bij de lage heerlijkheid was de juridische bevoegdheid vooral civielrechtelijk en het bestraffen van lichte overtredingen; bij de middelbare heerlijkheid waren er meer civielrechtelijke en justitiële bevoegdheden; bij de hoge heerlijkheid hoorde ook de bevoegdheid tot het straffen van de zwaarste vergrijpen, met lijfstraffen

Recht van manschap	het recht om leenman te zijn; een leenman is iemand die een goed in leen had

Reformatie	de protestantse reformatie was het 16e-eeuwse schisma binnen het westerse christendom; een schisma is een splitsing of afscheuring van een organisatie in twee verschillende kampen

Regest	beknopte inhoudsopgave van een akte, brief, boek met afschriften van oorkonde

Regiment	een militaire (gevechts-)eenheid

Rentmeester	beheerder van de vermogens ten behoeve van de eigenaar

Riddergoed	goed, meestal met een huis of kasteel, waarvan het bezit toegang kon geven tot de ridderschap van een kwartier en vervolgens tot de Staten van het gewest

Ridderschap	groep riddermatigen die als college deelnemen aan de vergaderingen van de kwartierlijke- en gewestelijke Staten

Ritmeester	officier bij de cavalerie die in rang gelijkstaat aan een kapitein

Schelling	munt 17e-18e eeuw, gelijk aan 6 stuivers ook betaalmiddel, 1 schelling = 12 denier (ca 11e eeuw) ook betaalmiddel, 1/20 pond = 12 schellingen

Scholtis	(ook: schout); bestuursambtenaar die meestal hoofd was van het gerecht en de politie in een stad of een district

Schout	een rechtstreekse vertegenwoordiger van de heer van de heerlijkheid, rechterlijk ambtenaar, die in civiele zaken rechtsprak, hoofd van een ambacht

Schoutambt	naam voor de gemeente in de periode 1818-1825

Schutten	het vangen, tegenhouden van loslopend vee en aan de schutpaal vastzetten of in de “schot” opsluiten

Separatist	aanhanger van een afscheidingspartij

Spieker	ook spijker; bergplaats voor gedorst graan; sinds de late middeleeuwen ook buitenverblijf of adellijk huis

Steenhuis	is een vroege vorm van een borg of burcht

Substituut	plaatsbekleder, plaatsvervanger

Tiend	belasting, bestaande uit een tiende van de oogst, een tiende van het bezit aan vee, enzovoorts

Tochtrecht	rechtsregels voor het vruchtgebruik

Tollenaar	iemand die belastingen int

Traktaat	verdrag of overeenkomst tussen staten of andere politieke machten

Universeel erfgenaam	enige, alles krijgende erfgenaam

Verheffen	officieel verklaren zich aan de formele vereisten van trouw aan de leenheer te zullen voldoen door de erfgenaam van een leen

Vicarie	oorspronkelijk was de vicarie in de middeleeuwen een afgezonderd vermogen waarvan de opbrengst bestemd was voor het levensonderhoud van een priester; deze vicaris moest daarvoor aan een bepaald altaar een of meer heilige missen opdragen, in gebeden bepaalde personen gedenken en eventueel nog andere, in de stichtingsbrief opgedragen, taken uitvoeren; de inkomsten van zo'n vicarie werden gegeven aan een door de collator uitgekozen vicaris die formeel door de geestelijke overheid (de bisschop) in dit geestelijk ambt werd gesteld

Visserijen	het recht om te vissen in bepaalde wateren (beken, vennen en sloten)

Voluutvormig	spiraal- of krulvormige versiering

Vonden	alles wat aanspoelt aan het strand; ook bij een rivier

Warande	het recht om in een bepaald gebied te mogen jagen